Weigeren om gezondheidsregels op te volgen, vaccinatie afwijzen,... complottheorieën zijn te situeren in een denkbeeldige wereld met verschillende gradaties van intensiteit. Hoe ga je om met een patiënt die samenzweringsdenken uit? Enkele tips van professor Marie Peltier, historica, onderzoeker, essayist, specialist in samenzweringsdenken en docent geschiedenis aan het Hoger Onderwijsinstituut Galileo in Brussel.

"Het complotisme is geen recent verschijnsel: al sinds het einde van de 18e eeuw worden dergelijke bewegingen beschreven, en de laatste twintig jaar is het weer in opmars. Dit ideologisch fenomeen bestaat erin te denken dat wat ons wordt verteld (of wat wordt gezien als het officiële discours: de politiek, de media, en nu de wetenschappers) het resultaat is van een in scène gezette gebeurtenis ten dienste van verborgen belangen van één enkele groep - de farmaceutische industrie bijvoorbeeld in de context van de COVID-pandemie. De heropleving van dit fenomeen sinds begin jaren 2000 houdt verband met verschillende factoren. Zo banaliseerde het internet deze samenzweringstheorieën. Het genereerde de buzz-logica, beelden en korte video's als bewijs. En er was een politieke context die zich heeft uitgekristalliseerd rond 11 september 2001, die alles opnieuw configureerde en oude haatgevoelens aanwakkerde. In deze context zijn alle traumatische gebeurtenissen een voorwendsel geworden voor samenzweringstheorieën."

Dat was ook het geval met de pandemie?

"De COVID-pandemie bleek bijzonder schokkend, vooral omdat ze "onverwacht" kwam omdat het collectieve geheugen het besef van het pandemiegevaar had verloren. Zo werden voor velen samenzweringstheorieën een manier om betekenis of een verklaring te vinden voor deze traumatische gebeurtenis. Bovendien moest de bevolking een medische term "lijdzaam ondergaan", opgelegd in het publieke debat, een "machtsgreep" van de media bij de informatieverspreiding, en een beleid met framing van de gezondheidssituatie. Allemaal dwingende situaties die vroegen om tegenwicht aan het uitgeoefende gezag. Aangezien politiek veel ruimte in beslag nam, werd het logisch dat tegendiscoursen ook veel ruimte opeisten. In die zin zijn aanhangers van complottheorieën geen verlichte of excentrieke mensen, maar mensen die vragen stellen."

"Vanaf het moment dat er een bepaalde "spreekhiërarchie" tot stand komt, is het niet verwonderlijk dat er mensen zijn die zich buitengesloten voelen van deze hiërarchie. Ik probeer geen enkel deel van de bevolking te stigmatiseren omdat complottheorieën alle lagen van de maatschappij, alle sociale achtergronden, alle opleidingsniveaus en alle leeftijdsgroepen aangaan. Het komt eerder overeen met een hedendaags gevoel dat men geen greep meer heeft op de werkelijkheid. Daarom vallen in het discours termen als: "We worden voorgelogen, gemanipuleerd, ...".

Zitten we dan in een vertrouwenscrisis?

"Absoluut. En de COVID-pandemie bracht aan het licht wat al bestond: wantrouwen jegens democratische instellingen in de breedste zin van het woord: de politiek, de media, justitie, wetenschappers, enz. De huidige samenzweringsbeweging is internationaal - afgezien van totalitaire landen waar dit discours "niet bestaat" - zoals blijkt uit het wijdverbreide anti-vaccindiscours. Er zijn echter lokale verschillen die verband houden met het crisismanagement dat vaak chaotisch verliep. Vooral bij het beheer van de tweede golf dat bij de burger veel onbegrip heeft gewekt. In België nam het woord van de deskundigen veel ruimte in beslag, wat een beweging op gang bracht van de kant van de samenzweringsadepten die erop uit waren om deze deskundigen in diskrediet te brengen door hen ervan te beschuldigen samen te spannen met de politici."

Wat kunnen artsen doen als ze worden uitgedaagd door een patiënt die een samenzweringsadept is?

"Twee zaken. Artsen zijn ook burgers en hebben dus een rol te spelen als burgers. In deze context is vaccinatie een belangrijke kwestie die je niet uit de weg kunt gaan. Ze moeten dus de nodige informatie verschaffen over de rol van vaccinatie en de naleving van de gezondheidsvoorschriften door hun zaak te bepleiten. Maar ze moeten niet ten koste van alles proberen te overtuigen, want een patiënt die samenzweringstheorieën aanhangt, zal niet "recupereerbaar" zijn. Daarom moet je preventief werken en dien je de nodige argumenten aan te reiken om de gezondheidsrichtlijnen te eerbiedigen aan wie daarvoor nog openstaat."

"In de praktijk kun je alleen diegenen overtuigen die nog aarzelen of twijfelen, en dat zijn er meer dan je denkt. En als iemand zich laatdunkend over vaccins uitlaat, hoeft dat nog niet te betekenen dat hij stompzinnig is. Ook al lijkt het steriel om iemand frontaal aan te pakken wanneer hij een samenzweringsstandpunt uit, toch vind ik dat de arts het recht heeft om zijn eigen waarden, zijn eigen wereldbeeld uit te dragen. Hij heeft ook het recht te vragen waarom de complotdenker denkt zoals hij denkt en hem te ondervragen over zijn informatiebronnen."

En de tweede tip?

"Samenzweerders infantiliseren is erg in de mode. Het is ook een manier om doof te blijven voor het sein dat ze geven. We moeten ons er dus van bewust zijn dat achter complotdenkers ook bepaalde vorm van leed schuilgaan, en daarvoor moeten we openstaan. Hun verlies aan zelfvertrouwen heeft hen tot een zeker obsessioneel denken gebracht, en het is noodzakelijk hen van hun obsessie af te leiden en in plaats van te trachten hen ertoe te brengen de "regels" na te leven, hen te vragen hoe ze zich voelen. Aandacht besteden aan de psychische betekenis van gebeurtenissen kan helpen om patiënten terug te brengen naar de werkelijke oorzaak van hun on-welzijn."

"De complotdenker is heel vaak een obsessief iemand die zijn of haar gedachten heeft uitgekristalliseerd over bepaalde thema's die steeds weer ronddraaien in zijn hoofd."